Dit boek heeft een gebruiksaanwijzing, want het zou aardig zijn als u daaruit een roman zou willen knutselen. De gevoelsreis naar de exporteursbijeenkomst in Druden moet nog gemaakt worden. Het materiaal ligt gereed, zoals de Donau en naar keuze hopen planten, stenen en mensen aan haar oevers gereed liggen voor vele reizen en excursies in de omgeving. Het materiaal is alfabetisch gerangschikt, zodat u het moeiteloos kunt terugvinden. Zoals in een lexicon. Uit het lexicon zijn u ook de verwijzingspijltjes bekend (–>>), die u advies geven hoe u het beste verder kunt gaan, aanvullende informatie kunt vinden of van de wal in de sloot kunt raken. Zoals in een lexicon hebt u de vrijheid om elk verwijzingsteken te volgen of te negeren. (Zelfs pijltjes die u overslaat geven het trefwoord toch nog een zeker perspectief.) De aanwijzingen die u van de ene etappe naar de andere in de gelegenheid moeten stellen de reis voort te zetten en die u daarom wellicht extra aandacht zult schenken, zijn cursief gedrukt.
Eén ding mag u niet in verwarring brengen: wanneer u bij voorbeeld naar STADJE verwezen wordt en bij het naslaan STADJE 1, STADJE 2 enzovoort aantreft. Kies er een uit, ga daar wandelen en keert u wanneer u wilt naar de hoofdroute terug. Voor een kennismaking met de andere STADJES krijgt u in het verdere verloop van de roman nog alle gelegenheid wanneer u op de volgende verwijzing naar STADJE stuit.
Er is nog iets dat u niet in verwarring mag brengen: als u in dit STADJE, dat de gevoelige exporteur immers alleen maar vanaf het schip ziet, de held niet tegenkomt. U komt hem alleen maar schijnbaar niet tegen, de handeling gaat daar – te midden van de geiten, het onkruid, zwervers – alleen maar schijnbaar niet verder. In werkelijkheid gebeurt er met de held iets afschuwelijks: geiten, onkruid, vagebonden gaan deel uitmaken van zijn leven. Wanneer u aan een fatale dag terugdenkt: eindexamen, arrestatie, verloving … zal de nevelige blauwe hemel of een rustend opkoperspaard, een bouwspaarhuis met piano-etudes of een kapot tandartsbord op het trottoir de hoofdrol in deze herinnering spelen. En verder: als er op de oever alleen maar bordkartonnen coulissen stonden, daar door de DDSG ter ere van de gevoelsexporteurs in allerhaast opgebouwd zoals de krimdorpen van Vorst Potemkin, dan zou de held een schamele reis hebben. Het belangrijkste aan een deur die je ziet is toch dat er gangen achter zitten, het belangrijkste aan kinderen die je ziet spelen is toch hun thuisgebleven zuster of hun schoolatlas met het volgekrabbelde Afrika, het belangrijkste aan een kleurige dame op het strand is dat zij morgen papier zit te sorteren of gif zal nemen.
Bekijk eens een stadsplattegrond: hij zegt dat u door de Bierschedelsteeg langs de oude brouwerij naar de Dirndlmarkt kunt gaan en – even werkelijk! – door de Roetneussteeg via de Jodenval naar hotel Wildzwijn. Zo is de wereld. En ik wil u geen gevoelige exporteur in een glazen kast laten zien, maar een reisje, een micromodel wereld, gegroepeerd rond de gevoelige exporteur, die daarvan deel uitmaakt zoals zij deel van hem uitmaakt.

Nog iets: Wie heeft al niet eens in het lexicon, niet de bedoeling GOUDGLANS na te slaan, eerst het artikel over GOLDONI, en dan dat over GOUDENREGEN gelezen, daar naar LABURNUM verwezen vluchtig de inrichting van LABORATORIA bekeken, belangstelling gekregen voor de vervaardiging van een chloorcalciumbuisje, leren glasblazen, daarbij een scheur in z’n wang opgelopen, met een pleister op een clown geleken, bedacht wat voor een clown nog meer nodig was, daarvoor blanc en rouge gevonden en is zodoende weer bij de gedachte teruggekeerd dat hij eigenlijk GOUDGLANS wilde opzoeken en dat uiteindelijk doet. Ook dit genoegen kunt u smaken: u hoeft alleen maar in mijn lexicon te grasduinen, zoals u toch ook door elkaar herinneringen kunt hebben aan uw sergeant-majoor, uw eerste flessemelk en uw toekomstige kamer in het bejaardenoord. Zo is de wereld. In de voorgeschreven volgorde voorgeschreven blikken werpen is daarentegen de klassieke manier van lezen of het toerisme in het Oosten van voor de dooi. Ik wil u – laten we het eens proberen – uit de lectuur bevrijden de wereld in.
Dat de Sentimentele Reis een mogelijkhedenroman is, is nu uitgesproken. Het is een mobile, zoals die aan het plafond hangt zodat hij bij elk zuchtje wind meeleeft en verandert. Het is een spel dat niet na eenmalig gebruik is uitgespeeld. Leest u een keer volgens de scheepsroute en een keer volgens het alfabet, een keer door elkaar en een keer inhalend wat u hebt overgeslagen of van STADJE naar STADJE. Vergelijkt u de kater bij het vertrek met die bij aankomst, zaaigoed met oogst, ondermelk met het varkentjesroze. Schuift u eens de held opzij en speelt u zonder hem met de achterbuurtkinderen, gaat u van boord en begint u een eigen zaak in de uiterwaarden. Bladert u later eens in het wilde weg en zonder erbij na te denken in het boek en gebruikt u het ganzenbord en de dobbelstenen van uw kind. (‘U moet drie hoofdstukken overslaan’ of ‘U gaat terug naar Af’.) (Bauer + Jelinek hebben de aleatorische tekstverwerking overigens onafhankelijk van mij ‘uitgevonden’.)
De armetierigheid van het model moet u mij maar vergeven. Geografisch en psychologisch en combinatorisch zou het aanzienlijk rijker kunnen zijn. Neemt u het uitgangspunt voor de uitwerking, denk aan de eerste computer, breidt de roman uit door zelf bij andere trefwoorden aan te knopen, het beste schrijft u een boek dat bewijst hoe klein het mijne is.
Deze gebruiksaanwijzing is geen voorwoord, want ze is onmisbaar. Voorwoorden bespaar ik u. Wie deze verschoning van de hand wijst, omdat hij van voorwoorden houdt, of meer informatie wil, zoeke op onder –>> Voorwoord. De meerderheid verzoek ik mij meteen te volgen naar ->> Begin van de reis.

Uit: Lexikon einer sentimentalen Reise zum Exporieurtreffen in Druden (1970). Met Bauer is waarschijnlijk de Oostenrijkse schrijver Wolfgang Bauer (1941) bedoeld, onder wiens toneelstukken en prozateksten nogal wat voorkomt dat in dit nummer zou passen; en Jelinek zal wel Elfriede zijn.